Handen Wassen - 1

Thuis riep mijn moeder: “Handen wassen en aan tafel”, een dagelijks terugkerend ritueel vóór de maaltijden. Hoe zit dat eigenlijk? Er zijn verschillende momenten waarop je je handen wast in combinatie met de maaltijd. Om te beginnen vóóraf. En vervolgens na of tijdens het eten van gerechten waarbij je je vingers gebruikt. Dus enerzijds uit louter hygiënisch oogpunt, anderzijds om vet- en vruchtensapvlekken te voorkomen.  

“Als de kip rondgediend wordt en we even wachten tot iedereen heeft, vraag ik “Grootmama mogen we kluiven?”en Grootmama geeft toestemming zoals altijd. Maar we moeten wel permissie vragen en krijgen. Kluiven maakt het even veel gemakkelijker, maar denk eraan, alleen met één hand.”

Er liggen servetten op tafel, maar over vingerkommetjes wordt niet gerept in huize Pauw van Wieldrecht. Dit  citaat komt namelijk uit het gelijknamige boekje van Agnies Pauw van Wieldrecht (1992).  Zij pleegde enkele boekjes over deomgangsvormen van de adel met een hoog anekdotisch karakter.

Wie oesters, hele artisjokken of gevogelte met bot op tafel ziet kan verwachten dat er met de vingers mag worden gegeten. Niet met de volle hand, maar een paar vingers van één of soms twee handen. Ook wanneer vruchten de maaltijd besluiten komen de vingers in actie. Denk aan druiven, of kersen. Elegantie is wel vereist en een beetje poedelen voor je vet of sap aan je servet afveegt is plezierig. Een vingerkommetje bied uitkomst.

Tegenwoordig krijg je in restaurants vaak van die papieren nattige en naar citrus stinkende gevalletjes in een folie envelopje. Maar dat is natuurlijk een kwestie van gemak voor het personeel. We dienen ze als gast te gedogen.

Die eerste individuele vingerkommetjes verschijnen in de tweede helft van de 18de eeuw op tafel. Van porselein, kristal of glas. In de literatuur lezen we er over in Mansfield Park van Jane Austen (1814), al heten ze dan nog finger glasses en nog geen finger bowls:  “They were in the environs of Mansfield long before the usual dinner-time, and as they approached the beloved place, the hearts of both sisters sank a little. Fanny began to dread the meeting with her aunts and Tom, under so dreadful a humiliation; and Susan to feel some anxiety, that all her best manners, all her lately acquired knowledge of what was practiced here, was on the point of being called into action. Visions of good and ill breeding, of old vulgarisms and new gentilities were before her, and she was meditating much upon silver forks, napkins, and finger glasses.”

Een nieuwigheid als de individuele vingerkom vereist aanpassing van de tafelmanieren. Ergens heeft iemand bedacht hoe je het beste met zo’n gevalletje omgaat. Zoals blijkt uit het citaat van Austen, is het een aangeleerd kunstje. Tot nu toe de oudste mij bekende instructies zijn te vinden in de Hints on Etiquette and the Usages of Society uit 1834. Een in Engeland zeer populair boek. “Finger glasses, filled with warm water, come on with the dessert. Wet a corner of your napkin, and wipe your mouth, then rinse your fingers: but do not practice the filthy custom of gargling your mouth at table, albeit the usage prevails amongst a few, who think that, because it is a foreign habit, it cannot be disgusting.’  

Ook al zijn er in talrijke etiquetteboekjes in het Nederlands verschenen in de late en lange 19de eeuw, vingerkommen worden niet genoemd, ook al werden ze wel gebruikt. Het eerste boek dat de aarzelende disgenoot op weg kan helpen is Hoe Hoort het Eigenlijk van Amy Groskamp – ten Have uit 1939: “Vingerkommen dienen om er de toppen van de vingers in te steken (niet de gehele hand!) na het schillen van fruit e.d. Met de bevochtigde wijsvinger of derde vinger van de rechterhand kan men desgewenst even langs de lippen strijken, die vervolgens evenals de vingertoppen aan het servet worden afgeveegd.  Het afvegen van vingers, waaraan vruchtensap kleeft aan het servet is onbehoorlijk. Een vingerkommetje is niet bedoeld om uit te drinken noch om er de mond mee te spoelen.”  

Hoe doen we het tegenwoordig, bij de barbecue en het gourmetten? Rent iedereen af en toe naar de keuken of badkamer om de vingers schoon te maken? Verslijten we talloze papieren servetjes? Staat de keukenrol op tafel? Gebruiken we de citrusdoekjes? Of zetten we gewoon een vingerkommetje op tafel? Dat zou ik wel eens willen weten.

Dit is deel 1 van een vervolgverhaal over onze traditie van handen wassen vóór het eten. Volgende week deel 2.